Casablanca − amerykański melodramat i film noir z 1942 roku, którego akcja dzieje się w czasie II wojny światowej, w kontrolowanym przez Vichy marokańskim mieście Casablanca. Film wyreżyserował Michael Curtiz, w głównych rolach wystąpili Humphrey Bogart jako Rick Blaine oraz Ingrid Bergman jako Ilsa Lund.
FABUŁA
Humphrey Bogart gra Ricka Blaine'a, amerykańskiego emigranta posiadającego ekskluzywny klub i szulernię zwany "Rick's Café Americain" w marokańskim mieście Casablanca, który przyciąga mieszaną klientelę: oficjeli Vichy oraz nazistowskich Niemiec,
uciekinierów i złodziei. Rick jest rozgoryczonym i cynicznym mężczyzną,
który wyznaje zasadę bycia neutralnym w każdej kwestii; jednakże
później pojawiają się wzmianki, że szmuglował broń do Etiopii w czasie wojny włosko-abisyńskiej w latach 1935-1936 i walczył po stronie republikanów w hiszpańskiej wojnie domowej przeciwko nacjonalistom Francisco Franco.
Ugarte (Peter Lorre),
przybywa do klubu Ricka z "listami tranzytowymi", które zdobył mordując
dwóch niemieckich kurierów. Papiery pozwalają posiadaczowi podróżować
wolno po całej kontrolowanej przez Niemców Europie, włączając neutralną Lizbonę w Portugalii, skąd można wypłynąć do USA.
Są one niemal bezcenne dla każdego z ogromnej rzeszy uciekinierów,
którzy utknęli w Casablance. Ugarte zamierza zbić fortunę sprzedając
listy temu, kto zaoferuje dziś w nocy największą sumę. Jednak do
transakcji nie dochodzi, ponieważ wcześniej lokalna policja pod
dowództwem dobrego znajomego Ricka – komendanta policji kapitana Renault
(Claude Rains)
aresztuje Ugarte. Wcześniej w tajemnicy przez Niemcami i policją Ugarte
przekazuje listy pod opiekę Rickowi mówiąc: "ponieważ ty mną
pogardzasz... więc ufam tylko tobie."
W tym momencie w życiu Ricka ponownie pojawia się jego była kochanka, Ilsa Lund (Ingrid Bergman), która przybywa do klubu z mężem Victorem Laszlo (Paul Henreid) aby kupić listy. Laszlo jest słynnym czechosłowackim przywódcą ruchu oporu, który uciekł z nazistowskiego obozu koncentracyjnego.
Para musi zdobyć listy tranzytowe, żeby zbiec do Ameryki i tam
kontynuować walkę z nazistami. Kiedy Ilsa pierwszy raz w Paryżu spotkała
Ricka i zakochała się w nim, była przekonana, że jej mąż zginął podczas
ucieczki z obozu. Odkrywszy, że wciąż żyje, niespodziewanie opuściła
Ricka bez żadnego wyjaśnienia i wróciła do Laszlo. Po zamknięciu klubu
Ilsa wraca i próbuje wyjaśnić Rickowi swoje wcześniejsze postępowanie,
lecz ten jest kompletnie pijany i nie ma ochoty słuchać.
Następnej nocy Laszlo podejrzewając, że Rick ma listy, rozmawia z nim
i pyta czy może w jakiś sposób je zdobyć. Ich dyskusja zostaje
przerwana przez grupę nazistowskich oficerów na czele z majorem
Strasserem (Conrad Veidt), którzy zaczynają śpiewać niemiecką pieśń patriotyczną "Die Wacht am Rhein" przy akompaniamencie pianina. Laszlo zamawia Marsyliankę.
Lider zespołu patrzy na Ricka i czeka na pozwolenie; ten kiwa głową.
Laszlo zaczyna śpiewać, początkowo sam, lecz szybko dołącza się do niego
tłum, zagłuszając Niemców. Renault nakazuje zamknąć klub uzasadniając
to zdaniem: "Odkryłem ze zgrozą, że tutaj uprawia się hazard!"
Tej nocy Ilsa nachodzi Ricka w opustoszałej kawiarni. Amerykanin nie
chce dać jej dokumentów nawet wtedy, kiedy dawna kochanka grozi mu
bronią. Ilsa nie jest w stanie do niego strzelić. Wyznaje, że wciąż coś
do niego czuje. Rick decyduje się pomóc Laszlo, daje Ilzie do
zrozumienia, że doprowadzi do wyjazdu wyłącznie jej męża.
Zdając sobie sprawę z tego, że nie można pozwolić Laszlo na ucieczkę z
miasta, Strasser wsadza go za kratki z błahego powodu. Rick namawia
Renault, aby wypuścić Czecha, obiecując że doprowadzi do przyłapania
Laszlo na dużo poważniejszym przestępstwie: posiadaniu listów
tranzytowych. Przy próbie pojmania Laszlo na gorącym uczynku, Rick
zdradza swoje prawdziwe zamiary i zmusza Renault aby asystował jemu,
Laszlo i Ilsie w drodze na lotnisko. W ostatnim momencie Rick przekonuje
Ilsę, aby wsiadła z mężem do samolotu, mówiąc jej, że jeśli zostanie z
nim będzie tego żałować: "Może nie dziś, nie jutro, ale wkrótce - i to
przez całe życie."
Na lotnisko przyjeżdża major Strasser ostrzeżony przez Renault, ale
Rick zabija go gdy ten próbuje zatrzymać samolot. Po chwili, gdy pojawia
się policja, Renault ratuje życie Rickowi mówiąc do policjantów
zaskoczonych widokiem ciała Strassera: "Zatrzymajcie podejrzanych. Tych,
co zwykle.". Potem radzi mu, aby razem wyjechali z Casablanki. Obaj
znikają we mgle, na zakończenie filmu Rick stwierdza: "Louis, myślę, że
to jest początek pięknej przyjaźni.".
PRODUKCJA
Film powstał na podstawie sztuki autorstwa Murray Burnett i Joan Alison pod tytułem Everybody Comes to Rick's. Recenzent scenariuszy ze studia Warner Bros. Stephen Karnot, który przeczytał sztukę, nazwał ją (z aprobatą) "ograna lecz wyrafinowana", a redaktor w wydziale scenariuszy Irene Diamond przekonała producenta Halla Wallisa do zakupu praw za sumę $20 000, największą jaką ktokolwiek zapłacił w Hollywood za niewystawianą sztukę. Nazwę projektu zmieniono na Casablanca, najwyraźniej naśladując hit z 1938 roku Algiers. Zdjęcia rozpoczęły się 25 maja 1942 a zakończyły 3 sierpnia. Łączny koszt filmu to 1 039 000$ (75 000$ ponad planowany budżet), nie nadzwyczajnie duży, jednak powyżej ówczesnej średniej.
Cały film był kręcony w studio, z wyjątkiem sekwencji pokazującej
przybycie do Casablanki majora Strassera, która powstała na lotnisku Van
Nuys w pobliżu Los Angeles. Ulice w których kręcono zdjęcia na zewnątrz
zbudowano na potrzeby innego filmu, The Desert Song.
Zostały zachowane w studiu Warner do lat sześćdziesiątych. Dekoracje
przedstawiające lokal Ricka powstały w trzech oddzielnych częściach,
więc wewnętrzny układ budynku jest nieokreślony. W wielu scenach kamera
przechodzi przez ściany z kawiarni do biura Ricka. W tle sceny
finałowej, samolot Lockheed Model 12 Electra Junior
z krzątającym się wokół personelem, został zainscenizowany przez
karłowatych statystów i proporcjonalnej wielkości kartonowy model
samolotu. Mgłę wykorzystano do zamaskowania niedokładności modelu. Pomimo tego, park rozrywki studia Disney-MGM w Orlando
na Florydzie kupił samolot Lockheed 12A jako jedną ze swoich atrakcji i
początkowo twierdził, że to ten sam samolot, którego użyto w filmie. Krytyk filmowy Roger Ebert
nazywa Wallisa "key creative force" w związku z jego dbałością o
szczegóły tej produkcji (np. upierał się, aby pokazać prawdziwą papugę w
barze Blue Parrot).
Duży wzrost Bergman sprawiał pewne problemy. Była około 5 cm wyższa
niż Bogart więc musiał on (z polecenia reżysera) stać na podwyższeniu
albo siedzieć na poduszkach we wspólnych scenach.
Wallis napisał ostatnią kwestię ("Louis, tak sobie myślę to początek
pięknej przyjaźni.") po zakończeniu zdjęć. Bogart został wezwany miesiąc
później aby nagrać swój głos.
Później planowano dodać ostatnią scenę pokazującą Ricka, Renault i
oddział żołnierzy Wolnej Francji na statku, biorących udział w Operacji Torch; jednak okazało się bardzo trudnym sprowadzić Claude Rainsa na plan zdjęciowy, więc pomysł ostatecznie porzucono po tym, gdy David O. Selznick osądził: "byłoby wielką pomyłką zmieniać zakończenie".
Popularną, lecz nie do końca prawdziwą historią jest to, że aktorzy
do ostatnich dni zdjęć nie znali zakończenia filmu. Oryginalna sztuka
(której cała akcja ma miejsce w kawiarni) kończy się, gdy Rick wysyła
Ilsę i Victora na lotnisko. Podczas tworzenia scenariusza rozważana była
możliwość śmierci Laszlo w Casablance, co pozwoliłoby Rickowi i Ilsie
wylecieć razem, lecz jak Casey Robinson napisał do Hal Wallis przed
rozpoczęciem zdjęć, końcówka filmu: "jest oparta na pierwszorzędnym
zwrocie akcji kiedy Rick wysyła ją na pokład samolotu razem z Victorem.
Robiąc tak, Rick nie tylko rozwiązuje trójkąt miłosny. Zmusza dziewczynę
aby żyła zgodnie z idealizmem jej natury, zmuszając ją do zadania,
które w tych dniach jest dużo ważniejsze niż miłość dwóch małych ludzi." Ilsa oczywiście nie mogła rzucić Laszlo dla Ricka, bowiem zgodnie z Kodeksem Haysa
zakazane było pokazać kobietę zostawiającą swojego męża dla innego
mężczyzny. Spór nie dotyczył tego czy Ilsa odejdzie z Laszlo, lecz jak
doprowadzić to takiego zakończenia.
Dezorientacja była najprawdopodobniej spowodowana przez późniejsze
oświadczenie Bergman, w którym stwierdziła, że nie wiedziała którego
mężczyznę zamierza kochać. Podczas poprawek tekstu w czasie zdjęć
kontrola scenariusza Aljeana Harmetza pokazała, że wiele kluczowych scen
było kręconych po tym, gdy Bergman dowiedziała jak skończy się film:
całe zamieszanie było, słowami Eberta, "emocjonalne", nie "faktyczne".
MUZYKA
Muzykę napisał Max Steiner, który jest najbardziej znany ze swojego tematu filmowego do Przeminęło z wiatrem. Utwór "As Time Goes By"
Hermana Hupfelda był częścią oryginalnej sztuki; Steiner chciał
stworzyć własną kompozycję aby go zastąpić, ale Bergman ścięła już włosy
do swojej kolejnej roli (María w Komu bije dzwon) i nie mogła ponownie zagrać scen zawierających tę piosenkę. Więc Steiner oparł temat filmu na niej i na "Marsyliance", francuskim hymnie narodowym, zmieniając nieco ich tonację.
Godny uwagi jest "pojedynek piosenek", w którym "Marsylianka" grana
przez całą orkiestrę, większą niż zespół Ricka ukazany w filmie,
współzawodniczy z "Die Wacht am Rhein" graną na pianinie i śpiewaną
przez niewielką grupę Niemców. Oryginalnie Niemcy w tej słynnej scenie
mieli śpiewać "Horst Wessel Lied", de facto
drugi hymn nazistowskich Niemiec, który był wciąż chroniony
międzynarodowymi prawami autorskimi w niektórych krajach. Inne utwory w
filmie to "It Had to Be You" z 1924 ze słowami Gusa Kahna i muzyką
Ishama Jonesa, "Knock on Wood" z muzyką M.K. Jerome i tekstem Jacka
Scholla oraz "Shine" z 1910 Cecil Mack i Lew Brown, z muzyką Forda
Dabneya.
OBSADA
Obsada jest godna uwagi ze względu na jej wielonarodowość: tylko
troje z aktorów wyszczególnionych w napisach urodziła się w USA. Na
samym początku filmu wymienieni są:
- Humphrey Bogart jako Rick Blaine. Urodzonemu w Nowym Jorku Bogartowi sławę przyniosła właśnie Casablanca.
Wcześniej w swojej karierze był zaszufladkowany jako grający role
gangsterów. Jego postaci nazywały się Bugs, Rocks, Turkey, Whip, Chips,
Gloves i Duke. W filmie High Sierra (1941) pozwolono mu dodać trochę ciepła, ale dopiero w Casablance po raz pierwszy zagrał amanta.
- Ingrid Bergman jako Ilsa Lund. Oficjalna strona internetowa Bergman nazywa Ilsę jej "najsławniejszą i najtrwalszą rolą". Szwedzka aktorka Hollywood zadebiutowała w dobrze ocenianym Intermezzo, ale jej późniejsze filmy nie odnosiły sukcesów — do czasu Casablanki. Ebert nazywał ją "lśniącą" i tak komentował chemię pomiędzy nią a Bogartem: "she paints his face with her eyes". Inne aktorki, które brano pod uwagę w roli Ilsy to Ann Sheridan, Hedy Lamarr i Michèle Morgan. Wallisowi udało się "zdobyć" Ingrid Bergman, która w tym czasie miała ważny kontrakt z Davidem O. Selznickiem, w zamian za "wypożyczenie" Olivii de Havilland.
- Paul Henreid jako Victor Laszlo. Henreid, austriacki aktor, który opuścił swój kraj w 1935, był niechętny tej roli
do czasu, kiedy obiecano mu czołowe miejsce w napisach początkowych
razem z Bogartem i Bergman. Henreid nie miał dobrych stosunków z
powyższą dwójką (uważał Bogarta za "miernego aktora", podczas gdy
Bergman nazwała Henreida "primadonną").
Aktorzy drugoplanowi:
- Claude Rains jako Captain Louis Renault. Rains był angielskim aktorem urodzonym w Londynie. Wcześniej pracował z Michaelem Curtizem przy Przygodach Robin Hooda.
- Sydney Greenstreet jako Signor Ferrari, prowadzący konkurencyjny klub w sąsiedztwie. Greenstreet to kolejny Anglik, zadebiutował z Lorre i Bogartem w Sokole maltańskim.
- Peter Lorre jako Signor Ugarte. Lorre był węgierskim aktorem charakterystycznym, który wyjechał z Niemiec w 1933.
- Conrad Veidt jako Major Strasser z Luftwaffe. Był niemieckim aktorem znanym z występu w Gabinecie doktora Caligari. W 1933 sprzeciwiając się reżimowi nazistów wyemigrował do Londynu. Zmarł pięć miesięcy po premierze Casablanki.
Pozostali:
- Dooley Wilson jako Sam.
Był jednym z nielicznych Amerykanów w obsadzie. Perkusista, nie umiał
grać na pianinie. Hal Wallis rozważał, czy roli Sama nie powinna zagrać
kobieta (kandydatkami były Hazel Scott i Ella Fitzgerald), i nawet po zakończeniu zdjęć, Wallis chciał zdubbingować głos Wilsona w piosenkach.
- Joy Page jako Annina Brandel, młoda Bułgarka, zbieg. Trzecia Amerykanka w obsadzie, była pasierbicą Jacka Warnera - szefa studia.
- Madeleine LeBeau jako Yvonne, dziewczyna, którą Rick wkrótce rzucił. Francuska aktorka była żoną Marcela Dalio do czasu rozwodu w 1942 roku.
- S.Z. (lub S. K.) "Cuddles" Sakall jako Carl,
kelner. Był węgierskim aktorem który uciekł z Niemiec w 1939 roku.
Przyjaciel Curtiza od czasu ich spotkania w Budapeszcie; jego trzy
siostry zmarły w obozie koncentracyjnym.
- Curt Bois jako kieszonkowiec.
Bois był niemieckim aktorem żydowskiego pochodzenia, kolejnym zbiegiem.
Może się poszczycić niemalże najdłuższą karierą aktorską w historii -
debiutował w 1907, po raz ostatni wystąpił w 1987 roku.
- John Qualen jako Berger, kontakt Laszlo z Ruchu Oporu. Urodził się w Kanadzie, ale wychował w USA. Wystąpił w wielu filmach Johna Forda.
- Leonid Kinskey jako Sascha, którego Rick wyznacza do eskortowania Yvonne do domu. Urodził się w Rosji.
PRZYJĘCIE FILMU
Film miał premierę w Hollywood Theater w Nowym Jorku w dniu 26 listopada 1942, co zbiegło się z inwazją Aliantów na Afrykę Północną i zajęciem Casablanki. Szeroka dystrybucja rozpoczęła się 23 stycznia 1943, wykorzystując konferencję w Casablance: spotkanie wysokiego szczebla Churchilla, Roosevelta i de Gaulle'a.
Był to solidny, ale nie spektakularny sukces kinowy, film zarobił 3,7
miliona dolarów w czasie pierwszego wyświetlania w USA (stając się
siódmym przebojem kinowym roku 1943). Początkowe reakcje krytyków były zazwyczaj pozytywne, magazyn Variety opisał film jako "wspaniałą propagandę przeciwko Osi";
jak później powiedział Koch, "to był obraz jakiego publiczność
potrzebowała... były wartości... warte poświęcenia. I przekazał to
bardzo rozrywkowym sposobem." Inne recenzje były mniej entuzjastyczne: The New Yorker dał ocenę "całkiem znośny". Biuro Informacji Wojennej nie dopuściło do wyświetlania filmu wojsku w Afryce Północnej obawiając się, że to może urazić stronników Vichy w regionie.
Na uroczystości rozdania Oscarów w 1944 roku film zdobył trzy
nagrody: najlepszy scenariusz adaptowany, najlepsza reżyseria i
najlepszy film. Wallis był urażony kiedy nagrodę dla najlepszego filmu
zamiast niego zainkasował Jack Warner.
Według Rogera Eberta, Casablanca
"znajduje się najprawdopodobniej na większej liczbie list najlepszych
filmów wszech czasów niż jakikolwiek inny tytuł, włączając "Obywatela Kane'a", z powodu jej większej atrakcyjności; Obywatel Kane jest "wspanialszy", Casablanca jest bardziej kochana.
Ebert powiedział, że nigdy nie słyszał o krytycznej recenzji filmu jako
całości, nawet jeśli pojedyncze elementy (takie jak nierealistyczne
efekty specjalne czy zesztywniały charakter Laszlo) mogą być
skrytykowane. Rudy Behlmer kładł nacisk na różnorodność obrazu: "to jest mieszanka dramatu, melodramatu, komedii [oraz] intrygi". Leonard Maltin twierdzi, że to jego ulubiony film wszech czasów.
TRZY ZDANIA OD AUTORA
Moim zdaniem nie jest to film wybitny, ale zasłużył sobie na miano klasyki. Polecam ten film wszystkim zakochanym w miłych, ale także smutnych chwilach. Ten film łączy śmiech ze smutkiem i wzruszeniem.
LINKI
Warner Bros. powstało w 1923 r. w Los Angeles (Burbank). Należy obecnie do największej korporacji medialnej świata - Time Warner. Założona została przez żydowskich emigrantów z ziem polskich w zaborze rosyjskim: Alberta, Sama, Harry'ego (urodzeni w Polsce) i Jack'a (urodzonego w Kanadzie). Po sprzedaniu swoich najcenniejszych rzeczy, stać ich było na zakup projektora do filmów. 4 kwietnia 1923 r. tak powstało studio Warner Brothers Company.
Stany Zjednoczone
